ΤΑ ΥΠΟΓΕΙΑ ΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Τα τελευταία χρόνια δημοσιεύονται άρθρα σε περιοδικά, εφημερίδες καθώς και βιβλία που μιλούν για την ύπαρξη δικτύου υπόγειων στοών στην Αθήνα. Ειδικά όσον αφορά στις στοές, έχει αναπτυχθεί μια φιλολογία ιδιαίτερα γοητευτική που φαίνεται να έχει εξάψει το ενδιαφέρον του κόσμου. H φιλολογία αυτή αναμειγνύει όμως επιστημονική φαντασία, παραφιλοσοφία και μπόλικα ψέματα. Αναπτύσσει τη θεωρία σύμφωνα με την οποία η πρωτεύουσα διαθέτει τεράστιο δίκτυο στοών, σηράγγων, περασμάτων και διαδρόμων που ενώνονται μεταξύ τους και διατρέχουν χιλιομετρικές αποστάσεις στο υπέδαφος του λεκανοπεδίου.

Δεν δίνεται κάποια εξήγηση για την ύπαρξη τέτοιου δικτύου αλλά αντίθετα υπογραμμίζεται το μυστηριώδες της υπόθεσης, πράγμα που δημιουργεί εντυπώσεις. Είναι γεγονός ότι συχνά αγνοούμε τι μπορεί να επιφυλάσσει το υπέδαφος και γενικότερα οι υπόγειοι χώροι μιας ιστορικής πόλης σαν την Αθήνα, όμως καλό είναι να δημιουργήσουμε κάποια κριτήρια τα οποία θα μας βοηθήσουν να αναλύσουμε την κατάσταση προκειμένου να γνωρίσουμε καλύτερα τι διαβάζουμε και τι πραγματικά υπάρχει.
H έκρηξη του ενδιαφέροντος για την “Υπόγεια Αθήνα” (και κατ’ επέκταση άλλων περιοχών) συνέβη με την έναρξη των εργασιών για την κατασκευή των υπόγειων στοών του Μετρό. Καθώς έρχονταν στο φως αρχαιολογικά ευρήματα, αναπτυσσόταν ένα πρωτοφανές ενδιαφέρον για ένα κομμάτι της ιστορίας μας, που ήταν παντελώς άγνωστο. Νεκροταφεία, λουτρά, οικίες, αρχαιολογικά στρώματα και υδραυλικά έργα, από καιρό θαμμένα κάτω από τόνους χώματος, έρχονταν στην επιφάνεια και μαζί με αυτά και το ενδιαφέρον για μια Αθήνα υπόγεια, ξεχασμένη. Όσο περισσότερο ο μετροπόντικας και οι αρχαιολόγοι δούλευαν και γέμιζαν αποθήκες με ευρήματα κάθε είδους, τόσο περισσότερο δημοσιογράφοι και συγγραφείς προκαλούσαν το κοινό να μάθει τι υπάρχει “από κάτω”. Παράλληλα βγήκαν ξανά στην επιφάνεια μνήμες παλιών ή αρχαίων υπόγειων χώρων, καταφυγίων και θαμμένων υδραγωγείων, που αποτελούσαν θαυμάσιο υλικό για κάποιους ικανούς εργολάβους του φανταστικού. Έτσι γεννήθηκε, ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που γεννιούνται οι urban legends (ή αστικοί μύθοι επί το ελληνικότερον), ένας ωραίος και μαγευτικός μύθος: αυτός της υπόγειας, γεμάτης μυστικά Αθήνας.
Οπωσδήποτε κάτω από τα πόδια μας, από τις πολυσύχναστες λεωφόρους και τις δαιδαλώδεις συνοικίες της, η Αθήνα κρύβει μια ιστορία χιλιετιών. Έργα τέχνης, θεμέλια σπιτιών, δρόμοι και τάφοι ξαφνιάζουν και γοητεύουν με την ανακάλυψή τους. Οι ανασκαφές των Αμερικανών στο κέντρο της πόλης από τη δεκαετία του 1930 έως και σήμερα έφεραν και φέρνουν στο φως ολόκληρη την Αρχαία Αγορά. Δημόσια κτίρια, ιεροί δρόμοι, ναοί και εγκαταστάσεις που κάποτε βρίσκονταν αγνοημένα σε βάθος πάνω από πέντε μέτρα αποτελούν σήμερα τον μεγαλύτερο ανοιχτό αρχαιολογικό χώρο της πρωτεύουσας. Σωστικές ανασκαφές της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, κατασκευές θεμελίων νέων οικοδομών και διαπλατύνσεις δρόμων έφεραν στην επιφάνεια ένα μέρος της Αθήνας του υπεδάφους. Όμως τώρα έρχεται στην επικαιρότητα η ιστορία των σηράγγων, των στοών με τα τρανταχτά οικοδομήματα που είναι κτισμένα από πάνω τους.., των μυστικών πόλεων, των αποκρυφιστικών σημείων και των σπηλαίων και συνθέτει μια αντι-πραγματικότητα στην εναλλακτική φύση της πόλης, εκείνη που πρόσφατα έδωσε το όνομά της και σε μια επιτυχημένη αρχαιολογική έκθεση: την “Πόλη κάτω από την πόλη”.

Κρύπτες, οστεοφυλάκια, κοιμητήριαΒεβαίως δεν έχουμε σε καμιά περίπτωση ένα δίκτυο ενιαίο και ομοιόμορφο που να εξυπηρετεί κάποιον σκοπό, ούτε βέβαια μια υπόγεια πόλη. Πρώτα απ’ όλα θα ήταν σκόπιμο να κάνουμε ένα διαχωρισμό μεταξύ των διαφορετικού είδους υπόγειων χώρων. Υπάρχουν κρύπτες, οστεοφυλάκια και κοιμητήρια, σπήλαια και φυσικές κοιλότητες, καταφύγια και στοές που επικοινωνούν με τους υπονόμους. Όλα αυτά βρίσκονται σε διαφορετικά βάθη. Ανήκουν σε διαφορετικές εποχές, από την προϊστορική Ελλάδα έως τη σημερινή. Υπάρχουν χώροι αποθήκευσης ανθρώπινων λειψάνων που σώθηκαν μέσα στους αιώνες συνήθως κάτω από παλιές εκκλησίες και μονές. Πολύ συχνά στην Αθήνα, όπως και αλλού, τα κοιμητήρια ήταν υπόγεια και προστατευμένα λόγω των συχνών πολεμικών δηώσεων που υφίσταντο. Ιδιαίτερα κατά την Τουρκοκρατία τέτοιοι χώροι ήταν συνηθισμένοι και μέσα ή κοντά στα οστεοφυλάκια φυλάσσονταν και ιερά λείψανα ή εκκλησιαστικά σκεύη. Το πέρασμα που οδηγούσε σε τέτοιες κρύπτες βρισκόταν κάτω από το κεντρικό κλίτος ή την Αγία Τράπεζα.
H Αθήνα, αντίθετα από τη Ρώμη, δεν διέθετε ποτέ κατακόμβες και η χρήση ενός τέτοιου όρου είναι αδόκιμη. Έτσι λοιπόν κάτω από τη Ρωσική Εκκλησία (Παναγία Σώτειρα του Λυκοδήμου, νυν Αγία Τριάδα) της οδού Φιλελλήνων δεν υπάρχουν κατακόμβες με την κλασική έννοια της λέξης αλλά κρύπτη με ένα οστεοφυλάκιο της παλαιάς ρωσικής παροικίας των Αθηνών. H κρύπτη αποτελείται κυρίως από στοές διαφορετικής κατεύθυνσης και ενώνεται με εγκαταστάσεις του υπόκαυστου των ρωμαϊκών λουτρών που υπήρχαν στην περιοχή. O χώρος επικοινωνεί επίσης με υδραυλικές εγκαταστάσεις διαμέσου σωλήνων, στοών και περασμάτων σκαλισμένων στον βράχο. Σήμερα υπάρχει και ένα μικρό παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Σεβαστιανό, εξολοκλήρου χτισμένο από μάρμαρα των προηγούμενων αρχαίων εγκαταστάσεων. H καταπληκτική συμβίωση πολλών αιώνων κάτω από μια εκκλησία σαν τη Ρωσική της Αθήνας είναι λαμπρό παράδειγμα της επαναχρησιμοποίησης κτιριακών συγκροτημάτων. Ένα ρωμαϊκό λουτρό μισοθάβεται κάτω από τα μπάζα και τα χώματα αιώνων, ένα μοναστήρι χτίζεται στην αυτή θέση και μια εκκλησία τελικά καλύπτει όλα τα προηγούμενα. Άλλες κρύπτες υπάρχουν κάτω από την Αρχιεπισκοπή Αθηνών των οποίων η είσοδος είναι φραγμένη με μαρμάρινη πλάκα που γράφει: “Υπόγεια Κρύπτη” και οδηγεί σε χώρο που έπαιξε και τον ρόλο του καταφυγίου στο μοναστήρι γυναικών της Αγίας Φιλοθέης στα δύσκολα χρόνια της τουρκικής κατοχής. Και άλλες παλιές εκκλησίες της Αθήνας διαθέτουν υπόγειες κρύπτες όπως οι Άγιοι Θεόδωροι στην Κλεψύδρα, ο Άγιος Νικόλαος ο Χωστός, ο Άγιος Κωνσταντίνος του Κηφισού, η Αγία Ελεούσα του Κολωνού, η Αγία Δύναμις στην οδό Μητροπόλεως. Τα υπόγεια της μικρής αυτής εκκλησίας φιλοξένησαν τα κρυφά πυριτιδοποιεία στα χρόνια της εθνεγερσίας.

Σήραγγες υδραγωγείων. Έχουμε ιστορικές μαρτυρίες αλλά και απτές ενδείξεις ότι το υπέδαφος της Αθήνας φιλοξένησε από αρχαιοτάτων χρόνων στοές και σήραγγες υδραγωγείων. H ξηρότητα και η έλλειψη επιφανειακών υδάτων του λεκανοπεδίου δημιούργησε την ανάγκη μεταφοράς του νερού από μακριά, άλλοτε από πηγές των γύρω βουνών, άλλοτε από υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες που υπάρχουν σε μεγάλο βάθος. Από τη μυθολογική εποχή του Θησέα έως και την Τουρκοκρατία, στην Αθήνα χτίζονταν στοές που χρησίμευαν σαν αγωγοί των διαφόρων υδραγωγείων. Εδώ έχουμε πράγματι ένα μεγάλο και πλούσιο δίκτυο στοών. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο ήταν ένα τόσο άρτια σχεδιασμένο δίκτυο υδροδότησης, ώστε χρησιμοποιήθηκε με επιτυχία έως το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Ξεκινώντας από τη Δεκέλεια και καταλήγοντας στην Πλατεία Δεξαμενής του Κολωνακίου, διανύει εναέριες επιφανειακές, αλλά κυρίως υπόγειες διαδρομές και αποτελεί ένα αρχιτεκτονικό θαύμα. H αντοχή του στους αιώνες το καθιστά το μοναδικό αρχαίο λειτουργικό μνημείο που εξυπηρέτησε για δύο περίπου χιλιετίες την πρωτεύουσα. Το δίκτυό του εμπλουτίστηκε σε διαφορετικές χρονικές περιόδους με βοηθητικές σήραγγες τροφοδοσίας οι οποίες σχηματίζουν κάτω από την πόλη έναν αληθινό ιστό αράχνης.
Το μέγιστο βάθος των υπόγειων στοών του φτάνει τα 40 μέτρα από την επιφάνεια του εδάφους και το ύψος των πιο καλοδιατηρημένων από αυτές είναι 1.70 μ. ενώ το πλάτος 50-60 εκατοστά. Η κάθοδος στις στοές γινόταν μέσω φρεατίων συντήρησης που υπήρχαν σε τακτά μεταξύ τους διαστήματα. Σήμερα δεν είναι δυνατόν, να παρακολουθήσουμε τις στοές του Αδριάνειου Υδραγωγείου επειδή σε πολλά σημεία έχουν καταρρεύσει ή φράξει από τη λάσπη. Σε μερικά σημεία η λάσπη είναι τόσο παχιά που δεν επιτρέπει τη διέλευση ανθρώπων. Στο κέντρο της Αθήνας οι καταστροφές που υπέστησαν οι στοές του Αδριάνειου και άλλων υδραγωγείων ήταν οι μεγαλύτερες. Ότι δεν άγγιξαν οι χιλιετίες το εκθεμελίωσαν πενήντα χρόνια αυθαιρεσιών, άκαιρων δημόσιων και ιδιωτικών οικοδομήσεων και έργων. Πλήθος άλλων μικρότερων υδραγωγείων χαράζει το υπέδαφος. Του Βουνού στον Ιλισό, που ενώνει την Καισαριανή με το Μετς και τα Πετράλωνα, του Εθνικού Κήπου, που αποτελεί σύνδεσμο μεταξύ του Αδριάνειου και του υδραγωγείου του Λουτρού στην περιοχή της Αγγλικανικής Εκκλησίας, το υδραγωγείο της Αγίας Τριάδας Κεραμεικού και εκείνο της Αρχαίας Αγοράς. Όπου το έδαφος ήταν μαλακό, οι σήραγγες χτίζονταν με πλάκες, πέτρες ή και πλίνθους επιχρισμένες. Αντίθετα όπου ήταν σκληρό και στέρεο σκαλιζόταν στον ίδιο τον βράχο.

Σπήλαια και φυσικές κοιλότητεςΤο υπέδαφος της Αθήνας είναι καρστικό και διατρέχεται από πολυάριθμες υδροφόρες φλέβες, περιέχει εσωτερικά ανοίγματα και κοιλότητες. Αυτές χρησίμευσαν ιδιαίτερα στους κατασκευαστές των υδραγωγείων για την ευκολότερη διάνοιξη και στερέωση των σηράγγων τους. Συχνά έχουμε την εντύπωση ότι το υπέδαφος είναι το ίδιο συμπαγές και ομοιόμορφο με την επιφάνεια, λησμονώντας ότι σπηλιές και κενά υπάρχουν παντού, ακόμη περισσότερο στα εδάφη με βραχώδη μορφολογία όπως αυτό της Αθήνας. Αν μπορούσαμε να δούμε το υπέδαφος, θα μας συγκλόνιζαν τα μεγάλα ανοίγματα και τα βάραθρα που έχουν σκαφτεί και διαμορφωθεί από παλαιές κοίτες υπόγειων ποταμών και ρυακιών. H αρχαία ελληνική μυθολογία αναφέρει ότι μια από τις εισόδους του Άδη βρισκόταν κάτω από τον λόφο του Ίππιου Κολωνού και ότι από εκεί κατέβηκε και ο ίδιος ο Οιδίπους. Ένα ιερό αφιερωμένο στις θεές του Κάτω Κόσμου στις Ερινύες-Ευμενίδες υπήρχε εκεί που οροθετούσε τον επίγειο κόσμο με το έρεβος του υπεδάφους. Στον Κολωνό υπάρχει όντως μια είσοδος σε κάποιο βαθύ χάσμα που έδωσε τη φήμη του στις λατρείες των αρχαίων. Σε αυτό αναφέρονται οι Γ. Kαστριώτης και I. Σβορώνος, ενώ ο A. Φιλαδελφεύς υποστήριζε ότι το άνοιγμά του βρισκόταν κάτω από κτίσμα της οδού Ιωαννίνων στις αρχές του εικοστού αιώνα.
Τα βαραθρώδη σπήλαια του Λυκαβηττού είναι ένα ακόμη δείγμα μεγάλων υπόγειων κοιλωμάτων. O ναός των Αγίων Ισιδώρων τα σηματοδοτεί και τα φράζει, ενώ παλιοί θρύλοι των Αθηνών τα συνδέουν με άλλα σπήλαια της περιοχής της Κυψέλης και του Γαλατσίου. Πολλά από αυτά χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μεγάλων καταφυγίων, αποθηκών του στρατού και πολυβολεία. Και άλλοι λόφοι της πόλης διαθέτουν φυσικά σπήλαια, όπως ο Αρδηττός, ο λόφος του Αγχεσμού, η Ακρόπολη, που η λαϊκή φαντασία τα συνδέει με περίεργα περάσματα και σήραγγες επικοινωνίας.

KαταφύγιαΚαταφύγια και στοές διαφυγής φτιάχνονταν στην Αθήνα ήδη από τα πρώτα χρόνια της ιστορίας της ως πρωτεύουσας του νεοελληνικού κράτους. Είναι γνωστό ότι ο βασιλιάς Όθων είχε εκμεταλλευθεί το υδραγωγείο του Εθνικού Κήπου και τη φυσική κοίτη του Ιλισού συνδέοντάς τα με τα Παλαιά Ανάκτορα (νυν Βουλή των Ελλήνων), για να διαφύγει σε περίπτωση ανάγκης προς τη θάλασσα. H στοά που βγάζει στον Ιλισό είναι της ταραγμένης εποχής της βασιλείας του Όθωνα. Και άλλες εποχές όμως ήταν εξίσου ταραγμένες και έτσι ο Ιωάννης Μεταξάς τη δεκαετία του 1930 με ειδικό διάταγμα υποχρέωσε τους κατοίκους της πόλης να φτιάξουν υπόγεια καταφύγια τα οποία χρησίμευσαν δεόντως κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Σχεδόν κάτω από κάθε πολυκατοικία της εποχής του Μεταξά έχουμε και ένα τέτοιο υπόγειο καταφύγιο. Είναι γνωστό ότι και σε αυτή την περίπτωση άλλοι υπόγειοι χώροι, των οποίων ο προορισμός ήταν διαφορετικός, άνοιξαν στους βομβαρδισμούς από την πολιτεία για να φιλοξενήσουν τους πολίτες. Τα υπόγεια των ρωμαϊκών λουτρών και οι στοές του κοιμητηρίου της Ρωσικής Εκκλησίας αποτελούν ένα παράδειγμα. Αυτά και άλλα ακόμη κατά τη διάρκεια του πολέμου διευρύνθηκαν, ηλεκτροφωτίστηκαν και στεγανοποιήθηκαν προκειμένου να υποδεχθούν δεκάδες ή εκατοντάδες πολίτες.
Στα χρόνια της Κατοχής κάθε είδους στενωπός και υπόγειο πέρασμα, ασχέτως των πραγματικών χρήσεών τους, βοήθησαν σημαντικά τον αγώνα και τη δράση της αντίστασης κατά των Γερμανοϊταλών. Υδραγωγεία, οστεοφυλάκια, σπήλαια και αγωγοί μετατράπηκαν σε λημέρια, αποθήκες παράνομου υλικού, δρόμους διαφυγής από τα καθημερινά μπλόκα και τη νυχτερινή απαγόρευση κυκλοφορίας. Λίγο πριν από την έναρξη του πολέμου, ο Λυκαβηττός και ο Αρδηττός μετατράπηκαν σε καλά οργανωμένα και εξοπλισμένα καταφύγια της κυβέρνησης και της βασιλικής οικογένειας.

Yπόνομοι. Οι υπόνομοι είναι ένα ακόμη θέμα που αφορά στη νεώτερη φάση ανοικοδόμησης της Αθήνας. Το δίκτυο των υπονόμων όντως συνδέει κάθε γωνιά και συνοικία της πόλης. Σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αναφέρουμε σαν υπόγειο δίκτυο και τις κοίτες των δύο ποταμών της Αθήνας που κατάντησαν υπόγειες σήραγγες: του Κηφισού και του Ιλισού. Ολόκληρα χιλιόμετρα σήμερα είναι καλυμμένα και εξαφανισμένα από προσώπου γης. Σε αυτά καταλήγει πλήθος αγωγών, σηράγγων των αποβλήτων. Την ίδια κατάληξη είχαν και σχεδόν όλα τα ρυάκια και οι χείμαρροι που διέτρεχαν με το ελάχιστο νερό τους την πόλη. O Ποδονίφτης, το ρέμα του Προφήτη Δανιήλ, ο Βοϊδοπόταμος, μέρος του Ηριδανού, είναι κλειστοί αποχετευτικοί αγωγοί και εξακολουθούν να ρέουν κρυφά, σαν από ντροπή για τον ξεπεσμό τους. Εκτός από τη χρησιμοποίηση μικρών ή μεγαλύτερων ποταμών, χρησιμοποιήθηκαν για καιρό και κάποιες παλιές σήραγγες υδραγωγείων σαν αποχετεύσεις, όπως της Αγίας Τριάδας στον Κεραμεικό, της Μεταμόρφωσης στα Πετράλωνα και του Αλή Χασεκή στον Βοτανικό. Πολλά παρακλάδια χειμάρρων του Λυκαβηττού χρησιμοποιήθηκαν για να προστατεύσουν σωληνώσεις και μικρούς αγωγούς ακαθάρτων υδάτων.

Του Σταύρου Οικονομίδη

 

Πηγή: http://www.katohika.gr